Marian Salzman: Ο «καθρέφτης» του παρελθόντος, το πιο πολύτιμο εργαλείο για το μέλλον

Συνέντευξη στην Αναστασία Παρετζόγλου για το Fortune Greece (αναδημοσίευση)

Θεωρείται η  μια από τους πέντε κορυφαίους trendspotters παγκοσμίως και η πλέον πολυβραβευμένη εμπειρογνώμων στην εταιρική επικοινωνία. Αριστούχος του Πανεπιστημίου Brown των ΗΠΑ, η Marian Salzman δημιούργησε πριν από 30 περίπου χρόνια την πρώτη on line εταιρεία ερευνών αγοράς, που αποτελεί μέχρι σήμερα την κύρια πηγή για να μάθει κανείς τις αναδυόμενες τάσεις μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα.

Είναι η γυναίκα που εισήγαγε τον όρο metrosexuality και η πρώτη που μίλησε εδώ και χρόνια για το «local as the new global». Τα  Αnnual trends forecasts που δημοσιεύει στα τέλη κάθε χρονιάς για την επόμενη, είναι το απόλυτο «Crystal Ball», τρανή απόδειξη ο τίτλος του report του 2020 «Chaos is the new normal».

Το 2018, η Marian ανέλαβε την μεγαλύτερη πρόκληση στην επαγγελματική της διαδρομή, ως Senior Vice President Global Communications της PMI International στην Ελβετία, στο πλαίσιο του επιχειρηματικού μετασχηματισμού της εταιρείας, με κεντρικό στόχο «έναν κόσμο απαλλαγμένο από τον καπνό του τσιγάρου».

Στη δύση του 2020, μιας χρονιάς που σφράγισε τον πλανήτη και δοκίμασε τις αντοχές μας όσο καμιά άλλη τα τελευταία 100 χρόνια, η συνέντευξη μαζί της ήταν μεγάλη πρόκληση. Πριν συναντηθούμε virtual, μελέτησα το Trends Report του 2021. Είναι μία απίθανα οξυδερκής καταγραφή των τάσεων που εδώ και χρόνια έχουν αρχίσει να αναδύονται, και Marian δομεί με επιχειρήματα το γιατί αυτές οι τάσεις θα γίνουν η νέα κανονικότητα. Η πανδημία, η κλιματική αλλαγή, η κρίση της παγκοσμιοποίησης, φέρνουν ριζικές αλλαγές στις καταναλωτικές μας συνήθειες, στον τρόπο που εκπαιδευόμαστε, εργαζόμαστε, διασκεδάζουμε και η αβεβαιότητα που εδραιώνεται στις ζωές μας απαιτεί ανθεκτικότητα, ευελιξία και προσαρμογή σε ένα εντελώς νέο «lifestyle» πού έρχεται για να μείνει. Επιπλέον, κατά την συνομιλήτριά μου, η ψαλίδα των ανισοτήτων μεγαλώνει και «μόνο οι παγκόσμιες εταιρείες μπορούν να προωθήσουν κάποια μορφή αναδιανομής του πλούτου, αρκεί να έχουν στο τιμόνι ηγέτες που να είναι πολίτες του κόσμου, να μαθαίνουν πώς να μαθαίνουν, να έχουν κριτική σκέψη, κριτικό συλλογισμό και σε μικρότερο βαθμό αναλυτικές δεξιότητες.»

Πότε και πώς ανακάλυψες την ικανότητά σου να εντοπίζεις και να αξιολογείς τις νέες τάσεις και την κατεύθυνση των αλλαγών;

Όταν μετακόμισα από τις ΗΠΑ στην Ελβετία πριν από τρία χρόνια, ανακάλυψα το κουτί με τις αιτήσεις και τις εργασίες που είχα κάνει για τα πανεπιστήμια στα οποία είχα φοιτήσει και βρήκα την πιο ενδιαφέρουσα έκθεση που είχα γράψει. Με αυτήν είχα γίνει δεκτή στο Georgetown School of Foreign Service. Μας είχαν ζητήσει να προβλέψουμε ποιο θα ήταν το πιο κρίσιμο πρόβλημα που θα αντιμετώπιζε ο κόσμος 25 χρόνια μετά την αποφοίτησή μας. Και είχα γράψει ότι το νούμερο ένα πρόβλημα θα ήταν η τρομοκρατία – μιλάμε τώρα για μια περίοδο πριν την οποιαδήποτε τρομοκρατική επίθεση στις ΗΠΑ. Έχοντας περάσει δύο καλοκαίρια στη Βρετανία, σε ένα πρόγραμμα ανταλλαγής φοιτητών, είχα αισθανθεί τις ανησυχίες γύρω από τη δράση του IRA. Κοιτώντας τις εκθέσεις αναρωτήθηκα τι με έκανε να σκεφθώ με τον τρόπο αυτό και γιατί προέβλεψα κάτι τέτοιο.

Ένα άλλο πράγμα που ανακάλυψα στο κουτί ήταν μια ανεξάρτητη μελέτη που είχα κάνει για την απαγωγή της Patty Hearst από την οργάνωση Symbionese Liberation Army. Και βρήκα και κάτι άλλο που είχα γράψει για τους Μαύρους Πάνθηρες. Η πρόβλεψη σεναρίων δεν έγινε κομμάτι της δουλειάς μου παρά μόνο στα τέλη της δεκαετίας του 1980, όταν εργαζόμουν στην έρευνα αγοράς και έπρεπε να εξάγω τάσεις και μοτίβα από σύνολα δεδομένων. Πάντα εξέταζα και την άποψη της μειοψηφίας. Άρα, εάν η πλειοψηφία έλεγε ένα πράγμα, αλλά η μειοψηφία ήταν πιθανότερο να αναδειχθεί σε τάση μελλοντικά, αφουγκραζόμουν την μειοψηφία. Το 1993 ξεκίνησα τη δική μου εταιρεία ερευνών αγοράς που μου επέτρεψε να εισχωρώ στα μυαλά των ανθρώπων εκείνων που ήταν πιθανότερο να υιοθετήσουν μελλοντικές αλλαγές. Το trend spotting ήταν για μένα ένα χόμπι που έγινε επάγγελμα.

Ποια είναι τα «εργαλεία» που χρησιμοποιείς για να προβλέψεις τις μελλοντικές τάσεις;

Χρησιμοποιώ κάθε πιθανό media source, κάθε μέσο παρακολούθησης και ιχνηλάτησης, για να οικοδομώ σταδιακά μια εικόνα της κατάστασης. Τι εννοώ με αυτό; Έχω 150 googlers που παρακολουθούν πράγματα που με ενδιαφέρουν. Για παράδειγμα, για τις προεδρικές εκλογές παρακολούθησα τις Πρώτες Κυρίες και την επιρροή τους, την αρρενωπότητα σε σχέση με τις εκλογές, την πολιτική ακεραιότητα και την εμπιστοσύνη. Έτσι κάνω αναζητήσεις, διαβάζω ό,τι εμφανίζεται και επιλέγω αυτά που οικοδομούν τα επιχειρήματα που αναζητώ. Αυτή τη στιγμή παρακολουθώ online μαθήματα διακυβέρνησης στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins, τα οποία είναι πολύ ενδιαφέροντα και μου δίνουν κάτι επιπλέον – πρόσβαση σε ένα από τα καλύτερα πανεπιστημιακά συστήματα βιβλιοθηκών στον κόσμο. Άρα, με το να είμαι εγγεγραμμένη σε μια τάξη – που είναι τέλεια και που δομεί τη σκέψη μου πάνω στα θέματα της φυλής και της εθνικότητας – έχω δωρεάν πρόσβαση στα πάντα.

Οι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι η μελέτη της ιστορίας είναι ένα πολύ ισχυρό εργαλείο για την ανάλυση του παρόντος και τη πρόβλεψη και λήψη μέτρων για το μέλλον. Συμφωνείς;

Απολύτως. Πιστεύω πολύ στον καθρέφτη του παρελθόντος, είναι το πιο πολύτιμο εργαλείο για έναν trend spotter. Έχω αποφύγει την αρχαία ιστορία, άρα για μένα η ιστορία ξεκινάει κάπου στο 1945. Γιατί το λέω αυτό; Επειδή πιστεύω ότι πρέπει να κοιτάμε τον μεταπολεμικό κόσμο για τις καταναλωτικές τάσεις. Φυσικά υπάρχουν διδάγματα που μπορούμε να αντλήσουμε από την Αθήνα, ή από την Ολλανδική Αυτοκρατορία, δεν τα υποτιμώ, αλλά εστιάζω στις καταναλωτικές τάσεις και, συνεπώς, το να κοιτάω τι συνέβη μετά το 1945, από τις σχέσεις των δύο φύλων μέχρι το Μάη του 1968 στο Παρίσι ή την άνοδο του λαϊκισμού, και τι σημαίνει όλο αυτό στη Βραζιλία για παράδειγμα, είναι σημαντικό. Υπάρχουν κάποιες χώρες με τις οποίες εμπλέκομαι – η Βραζιλία και η Κολομβία είναι δύο τέτοιες χώρες στη Λατινική Αμερική. Έζησα και εργάστηκα για καιρό στην Ολλανδία και ενθουσιάζομαι από κάθε χώρα που τροφοδοτείται εν πολλοίς από το λιμάνι της. Στη Γαλλία, π.χ. προσέχω τη Μασσαλία περισσότερο από το Παρίσι. Στην Ολλανδία προφανώς το Ρότερνταμ είναι μια πύλη στην Ευρώπη. Και με ενδιαφέρει τρομερά η Άγγλο-Ολλανδική Αυτοκρατορία…

Εάν καταλαβαίνω καλά από τις πρόσφατες αναλύσεις σου για όσα συμβαίνουν σήμερα, το μεγάλο πρόβλημα δεν είναι ο COVID-19 per se, αλλά η αβεβαιότητα που αυτός ο μικροσκοπικός ιός εισάγει στις ζωές μας. Θα μας συνοδεύει αυτή η αβεβαιότητα για πάντα;

Είναι μια εξαιρετική ερώτηση. Το ένστικτό μου λέει ναι. Ήμουν στη Νέα Υόρκη την 11η Σεπτεμβρίου. Όποιος ήταν στη Νέα Υόρκη ή την Ουάσινγκτον όταν συνέβη το 9/11 δεν θα ξεχάσει ποτέ την ημέρα, ειδικά κάθε φορά που ακούει μια έκρηξη ή βλέπει ένα αεροπλάνο να πετάει χαμηλά. Αλλά είμαι και αρκετά μεγάλη ώστε να θυμάμαι την παροχή πετρελαίου με το δελτίο τη δεκαετία του 1970, όταν η μητέρα μου για να με πάει στο σχολείο, έπρεπε να περιμένει στην ουρά στο βενζινάδικο. Αυτό δεν ξανασυνέβη στην ενήλικη ζωή μου. Η τρομοκρατία όμως συνεχίζει να συμβαίνει, έχει πάρει νέες μορφές μετά την 11η Σεπτεμβρίου, αλλά παραμένει μια παράμετρος που λαμβάνω υπόψη. Δεν μου αρέσει να πηγαίνω στις χριστουγεννιάτικες αγορές πλέον γιατί ανησυχώ. Οι τρομοκράτες έχουν χτυπήσει σε περιοχές που δεν το περίμενε κανείς, όπως το Στρασβούργο. Άρα, για να απαντήσω στην ερώτησή σου, αν έρθει το εμβόλιο και εμβολιαστεί το 50% μέχρι τον Ιούνιο, τον Ιούλιο ή τον Αύγουστο, θα ξεχάσουν άραγε οι άνθρωποι την προσοχή που απαιτείται; Δεν είμαι σίγουρη. Τώρα ξέρουμε για τους κινδύνους που ελλοχεύουν στις αγορές νωπών προϊόντων στην Νοτιοανατολική Ασία. Αυτό που συνέβη μπορεί να ξανασυμβεί. Είναι η αρχή μιας νέας τάσης.

Τι είναι πιθανότερο, κατά τη γνώμη σου, ένα πετυχημένο εμβόλιο ή μια αποτελεσματική θεραπεία;

Και τα δύο προετοιμάζονται. Αν διαβάζω την επιστήμη σωστά, έχεις εταιρείες που έχουν αναπτύξει σχετικά επιτυχημένες θεραπείες, αλλά πρέπει να τις πάρεις αρκετά νωρίς. Αν περιμένεις πολύ και νοσηλευθείς στο νοσοκομείο και μπεις στο οξυγόνο ή στον αναπνευστήρα, είναι λιγότερο αποτελεσματικές ή και καθόλου. Άρα, πρέπει να ξέρεις ότι έχεις COVID και πρέπει να είσαι κομμάτι του ιατροφαρμακευτικού συστήματος και να έχεις τις διασυνδέσεις για να λάβεις τη θεραπεία. Το εμβόλιο θα διανεμηθεί πιο ισότιμα. Κι αυτό είναι καλό διότι σημαίνει ότι κι αυτοί που δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα θα το λάβουν.

Γνωρίζουμε καλά τα τεράστια πλεονεκτήματα που έχει φέρει ο ψηφιακός μετασχηματισμός στις ζωές μας. Υπάρχει, εν τούτοις, κάτι που σε φοβίζει στο πεδίο της τεχνολογίας;

Ναι. Σαν χαρακτήρας είμαι εσωστρεφής. Φοβάμαι ότι εάν είχα όλες αυτές τις διαδικτυακές επιλογές όταν ήμουν 16 ή 17 χρονών, πολλά πράγματα δεν θα είχαν συμβεί στη ζωή μου. Δεν θα είχα γίνει καλή αθλήτρια, δεν θα είχα εμπλακεί ενεργά με την φοιτητική ζωή, και απλώς θα έκανα τα μαθήματά μου διαδικτυακά και θα διάβαζα ήσυχα. Και σε μεγάλο βαθμό ο αθλητισμός με διαμόρφωσε, πήγα σε καλά ακαδημαϊκά ιδρύματα εξαιτίας του. Ανησυχώ λοιπόν για τους νέους ανθρώπους που είναι από φυσικού τους πιο εσωστρεφείς, αλλά ανησυχώ και για τους εξωστρεφείς, διότι τα εξωστρεφή χαρακτηριστικά που φέρνουν σε κάποιους την επιτυχία υποβαθμίζονται μέσω του κυβερνοχώρου.

Θα επιμείνω στην αβεβαιότητα που είναι κυρίαρχο στοιχείο σήμερα, περισσότερο από ποτέ. Τι σε ανησυχεί περισσότερο;

Αυτό που με ανησυχεί περισσότερο είναι η κλιματική κρίση. Ζω στη Λωζάννη αλλά περνάω αρκετό καιρό στο Κονέκτικατ εδώ και δύο δεκαετίες περίπου. Δεν είχα ακούσει ποτέ για ανεμοστρόβιλο να έρχεται στο Κονέκτικατ. Την πρώτη δεκαετία είχαμε έναν τυφώνα, αλλά από τότε που ξεκίνησε η καραντίνα είχαμε τρεις ανεμοστρόβιλους – ο τελευταίος προ μηνός. Άρα, το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι η κλιματική αλλαγή σε μακροσκοπικό επίπεδο. Τι μπορώ να κάνω για να βελτιώσω την κατάσταση; Βοηθάει ο διαχωρισμός των απορριμμάτων; Βοηθάει να πίνω καφέ από γυάλινο κι όχι από πλαστικό ποτήρι; Ειλικρινά δεν ξέρω τι μπορώ να κάνω για να γίνουν τα πράγματα καλύτερα. Και ακόμα κι αν ήξερα πώς να τα κάνω καλύτερα, οι γείτονές μου σίγουρα δεν συμβάλλουν στη βελτίωση των πραγμάτων. Άρα, για μένα είναι η κλιματική κρίση επειδή επιδρά στην ψυχική και πνευματική υγεία, στις διατροφικές μας συνήθειες, σε όλα.

Αυτή η περίοδος μας οδήγησε να αναθεωρήσουμε τη ζωή μας. Έχουμε μεγαλύτερη ανάγκη την επαφή με τη φύση, θέλουμε περισσότερο πράσινο, επιδιώκουμε να τρώμε σωστά… Η ποιότητα της ζωής μας έγινε προτεραιότητα. Είναι μια τάση που θα ξεχαστεί μόλις υποχωρήσει η πανδημία;

Πιστεύω ότι η Νέα Υόρκη, το Λονδίνο, το Παρίσι και, ίσως και η Αθήνα, δεν θα επανέλθουν ποτέ. Κάθε κρίση έχει οδηγήσει στη βελτίωση των μεγαλουπόλεων. Δεν νομίζω ότι αυτό θα συμβεί αυτή τη φορά. Βλέπω κόσμο να μετακομίζει στην έρημο, στο νοτιοδυτικό κομμάτι των ΗΠΑ. Βλέπω κόσμο να εγκαταλείπει μαζικά το Λος Άντζελες και να μετακομίζει στην Αριζόνα και το Νέο Μεξικό. Κι αυτό φέρνει μαζί του προβλήματα, διότι υπάρχουν ήδη περιβαλλοντικά ζητήματα στην έρημο, όπως οι πυρκαγιές. Η έλευση πολλών ανθρώπων από το Λος Άντζελες δεν θα φτιάξει την κατάσταση· θα την χειροτερέψει. Οι πυρκαγιές στην Αυστραλία είναι τρομακτικές. Είμαι πολύ προβληματισμένη.

Το γεγονός ότι  ο καπιταλισμός των ενδιαφερομένων μερών είναι σήμερα το πιο καυτό θέμα παγκοσμίως, οδηγεί στην αλλαγή της εταιρικής κουλτούρας ή είναι μια «μόδα της εποχής», από τη στιγμή που οι επιχειρήσεις είναι πρωτίστως κερδοσκοπικοί οργανισμοί;

Η εταιρική κουλτούρα δεν θα αλλάξει εάν δεν αλλάξει πρώτα η επενδυτική κουλτούρα. Το παράδοξο είναι ότι έχεις πολλούς επενδυτές που ενδιαφέρονται αποκλειστικά για τα κριτήρια ESG, για τον ενσυνείδητο καπιταλισμό, και έχεις μια άλλη ομάδα επενδυτών που ενδιαφέρονται μόνο για την κερδοφορία και την απόδοση επί της επένδυσης. Οι δύο αυτές ομάδες είναι χωρισμένες πλέον, υπάρχει ελάχιστη αλληλοεπικάλυψη. Εξαιτίας της ανάγκης για διαφάνεια, θα πρέπει να ξέρεις τι είναι σημαντικό για τους επενδυτές σου και θα υπάρξει μεγάλη πίεση στις εταιρείες. Δεν είμαι σίγουρη ότι ο καπιταλισμός των ενδιαφερόμενων μερών είναι ένα πλειοψηφικό ρεύμα. Είναι τρομερά σημαντικός, υιοθετώ ένα μεγάλο μέρος της σκέψης του, αλλά δεν έχω πειστεί ότι ως τάση είναι κυρίαρχη. Ο μέσος επενδυτής συνεχίζει να ενδιαφέρεται πρωτίστως για την απόδοση.

Σε ρωτώ, γιατί ενώ μιλάμε για συμπερίληψη, δημοκρατία, δικαιοσύνη, ισότητα, εκατομμύρια άνθρωποι φτωχοποιούνται στη Δύση, ειδικά τον τελευταίο χρόνο και υπάρχει ένα τεράστιο χάσμα μεταξύ όσων ζουν μια αξιοπρεπή ζωή και όσων επιβιώνουν με δύο δολάρια την ημέρα. Μπορούν οι κυβερνήσεις να γεφυρώσουν αυτό το χάσμα;

Οι εταιρείες θα πρέπει να γεφυρώσουν αυτό το χάσμα. Μόνο οι μεγάλες εταιρείες μπορούν να προωθήσουν κάποια μορφή αναδιανομής του πλούτου.

Υπάρχει όμως κρίση εμπιστοσύνης της κοινωνίας απέναντι στις επιχειρήσεις. Γιατί παρά την ευαισθησία και την ταχύτητα με την οποία έδρασαν οι επιχειρήσεις στην πανδημία υπέρ των ευπαθών κοινωνικά ομάδων, η κρίση εμπιστοσύνης – και οι ανισότητες – παραμένουν.

Δεν θα αλλάξει τίποτε,  παρά μόνο εάν παγκοσμίως αρχίσει να καταβάλλεται ένας δίκαιος κατώτατος μισθός στους ανθρώπους. Ο τρόπος για να βγει ο κόσμος από τη φτώχεια έχει τρεις πτυχές. Καταρχήν, η εκπαίδευση, ξεκινώντας με τον ψηφιακό και τεχνολογικό αλφαβητισμό. Επιπλέον, είναι η προστασία της δημόσιας υγείας και η προσωπική υγιεινή, που πρέπει να έχουν εξασφαλίσει οι άνθρωποι ώστε να μπορούν να απασχοληθούν. Και είναι και ο ρόλος των εταιρειών που πρέπει να πληρώνουν δίκαιους μισθούς. Χωρίς αυτά, δεν υπάρχει περίπτωση να γεφυρωθεί το χάσμα.

Ποια είναι, κατά τη γνώμη σου, τα χαρακτηριστικά που θα αναδιαμορφώσουν την ηγεσία στον 21ο αιώνα;

Ο μεγάλος ηγέτης είναι ένας ολοκληρωμένος άνθρωπος, ηθικός αλλά και οπορτουνιστής. Είναι διατεθειμένος να εκμεταλλευτεί τις καπιταλιστικές αξίες αλλά την ίδια στιγμή τροφοδοτείται από έναν προσωπικό κώδικα ηθικής. Μόνον άνθρωποι που είναι πολίτες του κόσμου, θα μπορέσουν να ηγηθούν παγκόσμιων εταιρειών, κι αυτή η παγκόσμια διάσταση στους ανθρώπους ξεκινάει από πολύ νωρίς. Συμμετείχα σε ένα πρόγραμμα ανταλλαγής μαθητών όταν ήμουν 12 χρονών. Δεν έκατσα ποτέ ξανά καλοκαίρι στις ΗΠΑ για την επόμενη δεκαετία. Έχω δύο αδερφές όμως που δεν ταξίδευαν μικρές, και όλες οι διαφορές στις ζωές μας εδράζονται σε αυτή την ταξιδιωτική μου εμπειρία. Ο ηγέτης σήμερα, πρέπει να είναι ένας άνθρωπος που μαθαίνει πώς να μαθαίνει. Το πιο σημαντικό είδος μάθησης είναι η κριτική σκέψη, ο κριτικός συλλογισμός, και σε μικρότερο βαθμό οι αναλυτικές δεξιότητες.

Πώς βλέπεις τη νέα γενιά; Είναι πιο αθλητική, νοιάζεται για την κλιματική αλλαγή και απλοποιεί τον τρόπο ζωής της;

Διαφωνώ  ότι είναι πιο αθλητική σε σχέση με τις προηγούμενες γενιές. Νομίζω ότι ακολουθεί μια πιο καθιστική ζωή. Αυτό που θα συμβεί είναι ότι οι νέοι θα θελήσουν να βρίσκονται πιο κοντά στη φύση. Και θα ενδιαφέρονται περισσότερο για τον καθαρό αέρα, το καθαρό νερό και έναν πιο υγιή τρόπο ζωής. Νομίζω ότι οι σημερινοί 22χρονοι μεγάλωσαν με το ίντερνετ στο σπίτι τους και αυτό τους οδήγησε στο να παίζουν περισσότερα παιχνίδια στο διαδίκτυο και λιγότερα έξω στη φύση. Παράλληλα, παρακολουθούν περισσότερο επαγγελματικό αθλητισμό και πηγαίνουν λιγότερο στο γήπεδο για να παίξουν οι ίδιοι.

Είναι παιδιά όμως που οι γονείς τους πηγαίνουν στο γυμναστήριο, τρέχουν, αθλούνται, μια αγωγή που δεν είχε η δική μας γενιά.

Όταν μεγαλώναμε στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1970, έπρεπε να πάρουμε το ποδήλατο για να πάμε στο σχολείο, είχαμε μία ώρα υποχρεωτικό μάθημα γυμναστικής και κάθε παιδί έκανε αθλήματα μετά το σχολείο. Αυτό έχει αλλάξει. Δεν πήγαμε σε γυμναστήρια αλλά είχαμε τέτοια εμπλοκή με τον αθλητισμό από μικρά παιδιά που ήμασταν συνεχώς έξω. Όταν βλέπω τα παιδιά σήμερα, αισθάνομαι ότι η ενασχόληση με τον αθλητισμό δεν είναι τόσο υποχρεωτική όσο ήταν όταν μεγαλώναμε. Έχεις απόλυτο δίκιο να λες ότι οι άνθρωποι υιοθετούν έναν πιο υγιεινό τρόπο ζωής, πηγαίνουν στη γιόγκα, κάνουν τρέξιμο, κι αυτό θα συνεχιστεί. Αλλά ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι το κάνουν αυτό από το σπίτι.

Πιστεύω ότι στο μέλλον, οι άνθρωποι θα περνάνε περισσότερο χρόνο σε μικρότερα σπίτια κοντά στη φύση. Οι νέοι ενήλικες θα αρχίσουν να πειραματίζονται με επιχειρήσεις που θα τείνουν να εξαλείψουν το χρήμα – εάν εγώ έχω μια επιχείρηση που μαγειρεύω στο σπίτι κι εσύ φροντίζεις κατοικίδια και ο γείτονας είναι δάσκαλος, ίσως να μην χρειαστεί να ανταλλάξουμε χρήμα παρά μόνο υπηρεσίες. Θα στέλνω τα παιδιά μου στον γείτονα να εκπαιδευτούν, θα σου ζητάω να μου φροντίζεις το κατοικίδιο, και θα σου προσφέρω το βραδινό σου γεύμα.

Έχεις μια απάντηση για το μέλλον του πολιτισμού και της ψυχαγωγίας, που έχει υποστεί ένα τεράστιο πλήγμα;

Πρόκειται για μια τραγωδία επειδή σε πολλές χώρες οι καλλιτέχνες ζουν εκτός του συστήματος και δεν έχουν καν επαρκή ιατρική ασφάλιση. Θα δούμε μια δημιουργική τάξη ανθρώπων να αναδύεται εκ νέου στις μεγάλες πόλεις. Και ίσως αναδειχθεί ένα νέο σύστημα πατρωνίας, με μεγάλες εταιρείες να προσφέρουν χορηγίες σε θιάσους, καλλιτέχνες και κολεκτίβες. Είναι ένα μεγάλο ερώτημα. Νομίζω ότι υπάρχει πλέον η ευκαιρία για τις μεγάλες εταιρείες να αρχίσουν να υποστηρίζουν τις τέχνες με τον τρόπο που συνέβαινε τις δεκαετίες του 1980 και του 1990. Παράλληλα, όμως, στον κλάδο της ψυχαγωγίας πολλά έχουν αντικατασταθεί από το animation και την αυτοματοποίηση και δεν είμαι σίγουρη ότι ο κλάδος θα χρειάζεται μελλοντικά τόσους ανθρώπους όσους χρειάζεται σήμερα. Πολλά απ’ όσα κάνουν θα αντικατασταθούν από υπολογιστές.

Ποιο είναι το μεγαλύτερο μάθημα ζωής από τον COVID-19;

Να είσαι προετοιμασμένος για τα πάντα.

Και μια αστεία αλλά ειλικρινής απορία πριν σε ευχαριστήσω. Γιατί οι άνθρωποι αγοράζουν τεράστιες ποσότητες χαρτιού τουαλέτας σε κρίσεις, όπως αυτή της πανδημίας;

Επειδή είναι το μόνο πράγμα που μπορείς να ελέγξεις. Δεν μπορείς να ελέγξεις αυτόν που θα έρθει στο σπίτι σου. Δεν μπορείς να ελέγξεις κατά πόσο η εκπαίδευση του παιδιού σου θα κυλήσει ομαλά στο διαδίκτυο. Αλλά αν έχεις χαρτί τουαλέτας, έχεις, τουλάχιστον, τον έλεγχο του νοικοκυριού σου.